شیعه شناسی  و پاسخ به شبهات

 

 «مراتب معنوى حج که سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیک مى نماید، حاصل نخواهد شد مگر آنکه دستورات عبادى حج بطور صحیح و شایسته مو به مو عمل شود».

حضرت امام خمینى(قدس سره)

 

حجّ نمایشى پرشکوه، از اوج رهایى انسان موحّد از همه چیز جز او، و عرصه پیکارى فرا راه توسن نفس، و جلوه بى مانندى از عشق و ایثار، و آگاهى و مسؤولیت، در گستره حیات فردى و اجتماعى است. پس حجّ تبلور تمام عیار حقایق و ارزشهاى مکتب اسلام است.

مؤمنان گرچه با این عبادت الهى، آشنایى دیرینه دارند، و هر سال با حضور شورانگیز از سراسر عالم، زنگار دل، با زلال زمزم توحید مى زدایند، و با حضرت دوست تجدید میثاق مى کنند، و گرچه میراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاى حیاتبخش حجّ است، امّا هنوز ابعاد بى شمارى از این فریضه مهمّ، ناشناخته و مهجور مانده است.

پیروزى انقلاب اسلامى، در پرتو اندیشه هاى تابناک امام خمینى ـ رضوان الله تعالى علیه ـ حجّ را نیز همچون سایر معارف و احکام اسلامى، در جایگاه واقعى خویش نشاند، و

صفحه 22

سیماى راستین و محتواى غنى آن را نمایاند. امّا هنوز راهى دراز در پیش است، تا فلسفه و ابعاد و آثار و برکات حجّ، شناخته و شناسانده شود، و مؤمن حجّ گزار با آگاهى و شعور دینى، بر آن مواقف کریمه، و مشاعر عظیمه، که محلّ هبوط ملائکة الله، و توقّف انبیا و اولیا بود، گام بگذارد.

در راستاى تحقق این هدف بزرگ، بعثه مقام معظّم رهبرى با الهام از اندیشه هاى والا و ماندگار امام راحل، احیاگر حجّ ابراهیمى ـ قدّس سرّه الشّریف ـ و بهره گیرى از رهنمودهاى ارزشمند رهبر عزیز انقلاب اسلامى حضرت آیة الله خامنه اى ـ مدّ ظلّه ـ با تأسیس معاونت آموزش و پژوهش، تلاش مى کند فصل جدیدى فرا راه اندیشمندان مسلمان، و علاقمندان به فرهنگ حجّ، و زائران و راهیان حرمین شریفین بگشاید. از این رو در عرصه تحقیق و تألیف و ترجمه، آثار گوناگون پیرامون حقایق و معارف حجّ، آشنایى با اماکن مقدسه، تاریخ و سرگذشت شخصیتهاى بزرگ اسلام، تبیین عقائد شیعه و پاسخگویى به شبهات وهابیان، بررسى رویدادها و عرضه خاطرات و بویژه آموزش مسائل و آداب حجّ تلاشهایى را آغاز کرده است.

آنچه اینک پیش روى خواننده قرار دارد برگ سبزى است از این دفتر.

بى گمان راهنمایى و همراهى اندیشوران، از نارساییها خواهد کاست، و در این راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبرى، از همکارى همه علاقمندان استقبال کرده، و دست آنان را به گرمى مى فشارد.

از فاضل و محقّق ارجمند جناب آقاى على اصغر رضوانى که با حوصله و دقّت فراوان در تألیف و تدوین کتاب «شیعه شناسى و پاسخ به شبهات» تلاش و کوشش نمودند صمیمانه تشکّر نموده، توفیق ایشان را از خداوند قادر متعال مسألت دارم.

و من الله التوفیق و علیه التکلان

 

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبرى

صفحه 23

 

 

پیشگفتار

 

 

چرا انسان کاوش مى کند و حقیقت جویى چیست؟ یک حسّ و محرّک درونى در انسان است که مى خواهد از کنه و ذات هر چیز آگاه شود. حسّ کاوش و حقیقت جویى است که بشر را به دنبال فلسفه ها و علوم فرستاده است. همین جاست که مسئله شکّ و شبهه به وجود مى آید; یعنى در برابر انسان یک سلسله مجهولات پیدا مى شود که انسان نمى تواند آنها را حلّ کند و بفهمد، دچار شک و تردید و ابهام مى شود و امور براى او مشتبه مى گردد.

آیا در دین شک خوب است یا بد؟ مسلّماً آنچه در ابتدا به نظر مى رسد، این است که در دین شک بد بوده و نشانه خبث طینت و سیاهى قلب است، زیرا هدف در علم و فلسفه و دین این است که انسان به یقین برسد و اهل یقین باشد. ایمان بایستى توأم با یقین باشد، امّا شک و شبهه تزلزل و عدم اطمینان است و در هیچ جاى قرآن دیده نشده که خداوند مردم را به شک دعوت کند.

شک و شبهه در جایى پسندیده است که دالان و معبر خوبى براى رسیدن به ایمان و یقین باشد و انسان با سؤال و پرسش بخواهد به یقین برسد. ایمان و یقین چیزى است که انسان باید آن را بیابد، امّا آیا این ایمان از همان ابتدا در انسان بوده و بالفعل وجود دارد؟ انسان تا وقتى که شک نکند، به یقین نمى رسد. شک و شبهه براى بشر پسندیده است، امّا نه این که هدف و منزل خوبى براى بشر باشد، بلکه معبرى است که تا انسان از آن عبور

صفحه 24

نکند به آن سرمنزل بسیار عالى و لذیذى که یقین نام دارد نمى رسد. قرآن اگرچه صریحاً دعوت به شک نمى کند، ولى مى فرماید: تقلید کور کورانه را از خود دور کنید، و این در حقیقت دعوت به شک است; یعنى تردید کنید در آنچه که از پدران و مادران و اسلاف و محیط خودتان فرا گرفته اید. در قرآن آمده است: "  إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّة وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ " ;(1) «ما پدران خود را بر آیین و عقایدى یافتیم و از آنان البته پیروى خواهیم کرد.»

و یا مى گفتند: "  إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّة وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ " ;(2) «بلکه گفتند: ما پدران خود را بر عقاید و آیینى یافتیم و البته ما هم در پى آنها بر هدایت هستیم.» خداوند در جواب این گروه مى فرماید: "  أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ " ;(3) «آیا بایست آنها تابع پدران باشند، در صورتى که آنها بى عقل و نادان بودند.»

امّا قرآن که مى گوید تردید کنید، منظورش شک و شبهه نیست بلکه مقصودش آن است که تردید کنید تا بتوانید تحقیق کرده و با آن به یقین برسید; تا زمانى که انسان در آداب و رسوم محیط خود و در تقلیدهاى پدر و مادر و اجدادش تردید نکند، هرگز موفق به تحقیق نشده و از آن جا به یقین رهنمون نخواهد شد.

هیچ گاه راجع به فلسفه درد فکر کرده ایم؟ ما مى گوییم: درد بد است، ولى خیر، این طور نیست. درد اگرچه از جهتى بد است، در عین حال پسندیده است، زیرا اگر درد نباشد انسان بیمارى و احتیاج را احساس نمى کند، لذا به دنبال مداوا و تهیه دارو یا پرهیز نمى رود. گرسنگى یک درد است، ولى لازم است، زیرا اگر انسان این درد را احساس نکند هرگز به دنبال غذا نمى رود. اگر انسان تشنگى را احساس نکند هرگز به دنبال آب نمى رود.

شک و شبهه که در حکم معبرى براى رسیدن به یقین است، حکم یک درد روحى را دارد; تا وقتى که این درد در وجود انسان باشد، خوب است، زیرا روح انسان مى گوید:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زخرف (43) آیه 23.

2 . همان (43) آیه 22.

3 . بقره (2) آیه 170.

صفحه 25

من غذا مى خواهم، من علم مى خواهم. درد روح به صورت شک و شبهه در انسان ظاهر
مى گردد، که من باید بفهمم، باید بدانم.

ولى برخى شکّ ها نوعى بیمارى است; مانند وسوسه، شک کثیر الشک در نماز، وضو و سایر عبادات و طهارت و نجاست. این گونه شک ها و شبهه ها نوعى بیمارى و مرض است. زیاد شک کردن نوعى بیمارى است و پایه و اساسى ندارد، زیرا در جایى که هر آدم سالمى یقین مى کند، او شک دارد. انسان باید این شک هاى پلید را از خود دور کند. برخى حالت وسوسه و کثیر الشکى را ـ العیاذ بالله ـ در اصول دین پیدا مى کنند، در همه چیز شک مى کنند. این شک و شبهه نیز نامقدس است، زیرا شکى است که سبب تخریب همه باورهاى عقیدتى مى شود که با دلیل و برهان ثابت شده است.

تعهد الهى

آیا راه براى انسان حقیقت جو که مغرض نیست و عنادى با کسى ندارد باز و هموار است؟ جواب قطعاً مثبت است، زیرا از مسائلى که قرآن آن را به صورت یک تعهّد الهى ذکر کرده همین موضوع است. خداوند متعال مى فرماید: "  وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ " ;(1) «و کسانى که در راه ما جهاد و کوشش کنند البته ما آنها را به راه هایمان هدایت خواهیم کرد و همانا خداوند با نیکوکاران است.» انسانها در دوران زندگى خود معمولاً از نظر شکّ و شبهه دچار بحران مى شوند. این موضوع در افراد عمیق و متفکّر تقریباً از دوازده یا سیزده سالگى شروع مى شود و در برخى دیگر در سنین بالاتر اتفاق مى افتد. انسان در دوران کودکى یک سرى عقاید را دربست، بدون این که احتمال خلاف بدهد، از پدر و مادر گرفته است، ولى همین که بزرگ مى شود، ممکن است در مورد همان عقاید دچار تردید شود، این جاست که جوان وضع حساسى پیدا مى کند، مخصوصاً هنگامى که با مجموعه اى از افکار و عقاید و آراى مخالف محیط خود و گاهى نیز با تبلیغات از راه هاى گوناگون مواجه مى گردد، لذا اگر واقعاً حقیقت جو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عنکبوت (29) آیه 69.

صفحه 26

باشد، خداوند به فریاد او رسیده و او را راهنمایى خواهد کرد.

ولى این بدان معنا نیست که علما و دانشمندان هیچ وظیفه اى ندارند، بلکه وظیفه سنگینى بر دوش آنان است، باید به هر نحو ممکن توجیه گر عقلایى شک ها و شبهه ها باشند; تا مردم، خصوصاً نسل جوان را به سر منزل یقین که هدف اعلى است، برسانند.

وظیفه ما در مقابل شبهات

برخى مى گویند: انسان در هر سنّ و معلوماتى که باشد، بى هیچ قید و شرطى مى تواند به هر سخنى گوش فرا دهد، هر مقاله و کتابى را مطالعه کند و نباید برایش در این جهت هیچ گونه مانعى ایجاد کرد. اینان براى اثبات نظریه خود به این آیه تمسک کرده اند: "  الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ " ;(1) «بندگان خاص مرا بشارت ده، آنان که سخنان را مى شنوند و از نیکوترین آنها پیروى مى کنند.»

در صورتى که آیه شریفه، در مورد اندیشهوران و صاحب نظرانى است که قدرت و توان تشخیص «قول احسن» را دارند، نه هرکسى، در هر سنّ و سطحى از معلومات مى تواند این چنین باشد; چنان که در ادامه آیه شریفه مى فرماید: "  أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللهُ وَأُولئِکَ هُمْ أُولُوا اْلأَلْبابِ " ;(2) «آنان کسانى اند که خدا هدایتشان کرده و آنان خردمندان و صاحبان مغز و عقلند.» یعنى تنها کسانى هستند که مى توانند به سخنان افراد و گروه ها و مذاهب و ادیان مختلف گوش فرا دهند و با نیروى وحى و عقل، بهترین ها را برگزینند.

بنابراین تا وقتى که انسان اعتقادهایش را از منابع موثّق و معتبر، محکم نکرده و قدرت پاسخگویى به شبهات را نیافته است، نباید در این وادى وارد شود، به هر سخنى گوش فرا دهد و هر مطلبى را بخواند; چنان که خداوند متعال مى فرماید: "  وَ قَدْ نَزَّلَ
عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللهِ یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زمر (39) آیات 17 ـ 18.

2 . همان.

صفحه 27

حَتّى یَخُوضُوا فِی حَدِیث غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ... " ;(1) «خداوند در قرآن به شما دستور داده: هنگامى که مى شونید افرادى در دین تشکیک مى کنند و آیات خدا را استهزا مى نمایند با آنان ننشینید تا از این کار صرف نظر کنند و به مسائل دیگر بپردازند وگرنه شما هم مثل آنان خواهید شد.»

امام حسن(علیه السلام) مى فرماید: «أسلم القلوب ما طهر من الشبهات»;(2) «سالم ترین قلب ها، آن است که از هر گونه شبهه اى پاک باشد.»

نکته جالبى که از این حدیث استفاده مى شود این است که: شبهه ـ خواه ناخواه ـ براى انسان رخ مى دهد، ولى سلامت انسان در این است که با موفقّیت از شبهه ها عبور کرده و آنها را حلّ نماید.

پیش بینى و پیش گیرى

انسان باید زمان شناس باشد، براى حال و آینده اش برنامه ریزى کند، نه این که بنشیند و هنگامى که با شبهات و هجوم بنیان کن تبلیغات مسموم روبرو شد، به فکر چاره جویى باشد، بلکه مانند واکسنى که براى پیشگیرى امراض به کودکان تزریق مى کنند، ما نیز باید با طرح مسائل و شبهات و جواب آنها، لا اقل عدّه اى را از آن شبهات و جوابشان آگاه کنیم، تا هنگام مواجهه با مخالفان خود را نباخته و توان جواب گویى داشته باشند. در برخى از روایات نیز به این مطلب اشاره شده است:

1 ـ امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»;(3) «کسى که زمان شناس است، شبهات بر او هجوم نخواهد آورد.»

2 ـ رسول خدا(صلى الله علیه وآله) فرمود: «ألا وإنّ أعقل الناس عبد عرف ربّه وأطاعه، وعرف عدوّه فعصاه;(4) «آگاه باشید، همانا عاقل ترین مردم کسى است که پروردگارش را شناخته،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نساء (4) آیه 140.

2 . تحف العقول، کلمات قصار امام مجتبى(علیه السلام)، حدیث 17.

3 . الحیاة، ج 1، ص 96.

4 . همان، ص 132.